نفت در طول تاریخ همواره به عنوان مهم ترین منبع انرژی و شاهرگ اقتصادی از اهمیت بالایی در میان کشورهای گوناگون جهان برخوردار است. نقش مهم نفت در سرنوشت اقتصادی جوامع مختلف با آغاز جنگ جهانی دوم بیش از پیش آشکار و تعیین کننده شد، به گونه ای که کشورهای قدرتمند را به فکر سلطه بر منطقه های نفت خیز جهان انداخت.
ایران با دارا بودن ذخیره های بزرگ نفتی در خلیج فارس و دیگر ناحیه های نفتی کشور، همیشه مورد توجه دولت های غربی به ویژه آمریکا و انگلیس بود.
اهمیت عرضه ی نفت خلیج فارس از دیدگاه وزارت دفاع آمریکا(پنتاگون) آن چنان بالا بود که این وزارتخانه در بیانیه ای اعلام کرد: «وابستگی جهان به نفت برای اهداف نظامی رو به افزایش است و مساله ی انرژی برای آمریکا و متحدان آن، از دیدگاه جغرافیایی بر خلیج فارس تمرکز یافته. کشورهای حوزه ی خلیج فارس که شماری از آنها مستعد آشوب بوده و از دیدگاه سیاسی بی ثبات هستند، حدود 65 درصد کل صادرات نفتی جهان و 55 درصد ذخایر شناخته شده نفت جهان را در دست دارند.»
پس از انتشار این بیانیه، آمریکا و انگلیس برای پیشبرد هدف های خویش و دسترسی به نفت ارزان قیمت، فعالیت های خود را همچون سرنگون کردن دولت های مردمی و روی کار آوردن حکومت های دست نشانده آغاز کردند که یکی از این نقشه ها را برای دستیابی به مقصود می توان کودتای 28 مرداد 1332 هجری خورشیدی قلمداد کرد. رویدادی تلخ که نمونه ی بارزی از این توطئه ها به وسیله ی بیگانگان بود.
کودتای 28 مرداد از رویدادهای سرنوشت ساز تاریخ معاصر ایران به شمار می رود که در دوازدهمین سال حکومت پهلوی دوم با هدف براندازی دولت محمد مصدق در پی ملی شدن صنعت نفت و کوتاهی دست بیگانگان از منابع نفتی کشور صورت گرفت.
حضور محمد مصدق در عرصه ی سیاست ایران، راه را برای تصویب ملی شدن صنعت نفت ایران هموار کرد.
گفت و گوهای مداوم انگلیس، میانجی گری آمریکا با دولت ایران، شکایت انگلیس به دیوان لاهه و شورای امنیت سازمان ملل نیز نتوانست از پیشرفت روند ملی شدن صنعت نفت جلوگیری کند.
پس از برگزاری انتخابات دوره ی هفدهم و گشایش مجلس شورای ملی، محمد مصدق به دلیل کارشکنی های اقلیت مجلس، تمایل نداشتن مجلس سنا به وی و اختلاف بر سر درخواست اختیارهای بیشتر برای نخست وزیری، ناگهان از مقام خود استعفا کرد.
محمدرضا پهلوی پس از این استعفا، احمد قوام را به نخست وزیری برگزید، اما این شرایط با قیام مردم در 30 تیر 1331 هجری خورشیدی پایدار نماند و زمینه ی مناسب را برای نخست وزیری دگربار مصدق فراهم کرد و او توانست سکان هدایت دولت را بر عهده بگیرد.
بیگانگان که با ملی شدن صنعت نفت دست خود را از منابع نفتی ایران کوتاه می دیدند، توطئه های خود را برای سرنگونی دولت مصدق آغاز کردند. بنابراین با همدستی انگلیس و آمریکا، نخستین فعالیت بیگانگان با صدور حکم برکناری محمد مصدق از نخست وزیری و جایگزینی سرلشکر زاهدی در این مقام از طرف محمدرضا پهلوی صورت گرفت اما محمد مصدق که فرمان برکناری خویش را بر خلاف قانون اساسی و حکومت مشروطه می دانست از پذیرش آن سرباز زد و مخالفان پس از این اقدام، دست به کودتایی در 25 مرداد 1332 هجری خورشیدی زدند که این توطئه ناکام ماند و محمدرضا پهلوی برای دورماندن از آتش این کودتا به ایتالیا گریخت.
آمریکا و انگلیس که این توطئه را نافرجام دیدند، طرح کودتای دیگری را آغاز کردند. بنا بر اسناد سازمان جاسوسی آمریکا «سیا» این طرح با رمز «آژاکس» پس از انتخاب چرچیل به نخست وزیری انگلیس در مهر 1331هجری خورشیدی به کمک 2 تن از بلندپایگان سازمان «سیا» به نام های کرمیت روزولت و آلن دالس تهیه شده بود.
بنابراین در 28 مرداد 1332هجری خورشیدی، کودتای دوم با همراهی افسران بازنشسته و فضل الله زاهدی اجرا شد. از همان ساعت های نخست روز کودتا، چماقداران به طرفداری از محمدرضا پهلوی و دولت فضل الله زاهدی، شعار سر دادند. این افراد در سبزه میدان و خیابان ارگ، پس از بستن بازار، در گروه های بزرگی به بانک ها و وزارتخانه ها حمله کردند و عکس های محمدرضا پهلوی را به در و دیوار چسباندند و روزنامه های طرفدار دولت محمد مصدق و اداره ها را آتش زدند.
مطبوعات نیز در این روز نقش عمده ای را در زمینه سازی کودتا و آماده کردن افکار عمومی برای پذیرش این طرح، بر عهده گرفتند. در عصر همان روز به کار دولت مصدق پایان داده شد و نخست وزیر و چند تن از وزیران کابینه ی وی، خود را تسلیم کردند و سرلشکر فضل الله زاهدی مجری طرح کودتا به نخست وزیری رسید.
پس از پیروزی این طرح، محمدرضا پهلوی دوباره به ایران بازگشت و محمد مصدق نیز دستگیر شد. او را در یک دادگاه فرمایشی به سه سال زندان محکوم کردند. براساس این محکومیت وی پس از پایان دوره ی حبس تا پایان عمر به احمد آباد تبعید شد.
اگرچه ملت ایران با مبارزه ای بزرگ صنعت نفت را ملی کردند و با کودتای انگلیسی - آمریکایی 28 مرداد 1332هجری خورشیدی شاهد رویدادی تلخ در دوره ی پهلوی دوم شدند، اما این کودتا زمینه را برای شکل گیری قیام های مردمی در آینده ای نه چندان دور ایجاد کرد تا مردم این سرزمین به بیگانگان نشان دهند که اجازه ی تجاوز به منابع خدادادی و خاک وطن خویش را نخواهند داد.
برگرفته از کتاب: ایران؛ دیروز، امروز، فردا
*ایرنا
ف/ف
